Trening krytycznego myślenia
Jak myślisz, jakie kompetencje będą najbardziej pożądane przez pracodawców w najbliższych latach? Opublikowany w październiku 2020 roku raport z badań nad zawodami przyszłości (sygnowany przez Światowe Forum Ekonomiczne „The Future of Jobs Report”) nie pozostawia wątpliwości. „Umiejętności myślenia” okupują niemal wszystkie czołowe pozycje: myślenie analityczne (1 miejsce), rozwiązywanie złożonych problemów (3 miejsce), krytyczne myślenie i analizy (4 miejsce).
Zastanawiać się można nad kolejnością tych kompetencji i zależnościami między nimi (w wielu podejściach myślenie analityczne czy rozwiązywanie problemów mieści się w szerokiej dziedzinie krytycznego myślenia), ale główna idea pozostaje niezmienna – bez umiejętności myślenia, bez umiejętności spojrzenia krytycznego, bez analizy szanse na sukces na rynku pracy, ale i w sferze prywatnej, są ograniczone.
Dostrzega to coraz więcej instytucji zajmujących się edukacją. Wprawdzie nie doczekaliśmy się jeszcze studiów o specjalizacji „krytyczne myślenie”, jednak przedmioty takie pojawiają się na uczelniach wyższych, oferta szkoleń staje się coraz bogatsza, a idee i praktyka krytycznego myślenia trafiają też do szkół, czasami dzięki oddolnym inicjatywom nauczycieli i nauczycielek, czasem – dzięki różnym przedsięwzięciom upowszechniającym, jak np. TOC dla Edukacji.
W edukację krytycznego myślenia zaangażowała się też Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, która od 2018 roku realizuje program „Kliknij. Sprawdź. Zrozum”. W jego ramach powstały liczne materiały edukacyjne, scenariusze zajęć i repozytorium Zrozum.org – baza materiałów poruszających tematy związane z krytycznym myśleniem i edukacją medialną.
Z uczeniem krytycznego myślenia jest jednak jeden problem: nie jest to łatwa dziedzina. Już sama próba zrozumienia, czym jest ta kompetencja, może na część osób podziałać zniechęcająco.
Czym jest krytyczne myślenie?
Próba znalezienia jednej, powszechnie podzielanej definicji krytycznego myślenia, skazana jest na porażkę. Swoje interpretacje tego pojęcia formułowały zarówno tuzy krytycznego myślenia, jak i osoby dopiero wchodzące na tę ścieżkę. Uczelnie, firmy szkoleniowe i specjaliści.
Aby oddać złożoność i pewną abstrakcyjność tego pojęcia, można przytoczyć wyjaśnienie zaproponowane przez Richarda Paula i Lindę Elder, ekspertów od lat zajmujących się tym zagadnieniem. Wg nich Krytyczne myślenie jest myśleniem wprost ukierunkowanym na osiągnięcie dobrze uzasadnionej opinii, przy użyciu adekwatnych standardów oceny określającej prawdziwe znaczenie lub wartość czegoś. (Richard Paul, Linda Elder, Critical Thinking: Tools for Taking Charge of Your Learning and Your Life, Pearson Education Limited 2014.)
Prostszą definicję można znaleźć na stronie www Wydziału Filozofii Uniwersytetu w Hongkongu: Myślenie krytyczne jest zdolnością do myślenia jasnego i racjonalnego o tym, co robić albo w co wierzyć. Jeszcze krócej pojęcie to wyjaśnia Geoff Pynn z Northern Illinois University: Krytyczne myślenie to upewnianie się, że Twoje przekonania mają solidne podstawy.
Definicja to za mało? To można wejść w temat głębiej i przyjrzeć się np. elementom składającym się na krytyczne myślenie. Wspominani już wyżej Paul i Elder wyróżniają 8 elementów, a w zasadzie etapów właściwego krytycznego myślenia: analiza celów myślenia, sformułowanie pytania czy problemu do rozwiązania, odwołane się do posiadanej wiedzy lub zdobycie nowych informacji, wyciąganie wniosków, odniesienie ich do znanych idei, modelów, zasad, analiza uprzedzeń osobistych, które mogą wpływać na postrzeganie problemu, analiza konsekwencji i implikacji związanych z przyjmowaną odpowiedzią lub rozwiązaniem, sformułowanie swojego stanowiska, opinii.
Nie da się ukryć, że dla osób, które z krytycznym myśleniem – niezależnie od tego, czy w teorii, czy w praktyce – nie miały wiele do czynienia, wydawać się to może trudne, skomplikowane i mocno teoretyczne. I trudno się z tym wstępnym obrazem nie zgodzić. Tak, myślenie krytyczne nie jest łatwe. Zresztą, gdyby to było łatwe, nie okupowałoby pierwszych miejsc w rankingach najbardziej pożądanych kompetencji.
Prawda czy fałsz? Jak trenować krytyczne myślenie?
Czym są fake newsy, skąd się wzięły i jak można sobie z nimi radzić, można przeczytać w artykule Jak radzić sobie z fake newsami?, który ukazał się w kwietniu 2021 r. na blogu My Digital Life. Zjawisko powszechne, groźne, szkodliwe, ale… z jednym wyjątkiem. Bo bardzo pomocne w uczeniu krytycznego myślenia. Dlaczego?
Ocena prawdziwości wiadomości, na którą się trafia w świecie mediów czy towarzyskich pogaduszek, jest jednym z przejawów krytycznego myślenia! Do tego – z fake newsami spotykają się w zasadzie wszyscy ludzie, zatem nie jest to wyimaginowany czy tylko akademicki problem, a zjawisko powszechnie znane i rozumiane. Co więcej, z badań wynika, że 80% Polek i Polaków uważa, że problemem dla Polski jest duża liczba fake newsów (badanie „Problem Fake News w Polsce” zrealizowane w 2019 r. na zlecenie Stowarzyszenia Demagog).
Stąd prosta myśl – uczenie krytycznego myślenia można rozpocząć od edukacji medialnej, a konkretnie: od zmierzenia się z fake newsami, rozpoznawaniem prawdziwości informacji znajdowanych w mediach, w serwisach społecznościowych czy nawet przekazywanych przez znajomych czy członków rodziny podczas towarzyskich spotkań.
To dla niektórych osób będzie pierwszy i ostatni krok na drodze do krytycznego myślenia, ale dla części może być to wstęp do nowego, bardzo perspektywistycznego obszaru. Przydatny w pracy zawodowej i w życiu codziennym, przy podejmowaniu wielu ważnych decyzji, rozwiązywaniu problemów, mierzeniu się z wyzwaniami.
Od czego zacząć?
Jak zabrać się edukację medialną, jak uczyć rozpoznawać prawdziwe informacje, jak kształtować krytyczną postawę wśród konsumentów mediów? Możliwości jest wiele i ten materiał nie ma na celu pokazać wszystkich (co to w ogóle znaczy?) opcji. Ale zapraszamy do przyjrzenia się kilku propozycjom, które mogą wspierać osoby czujące, że muszą swoje otoczenie uczulić na problem fake newsów, a docelowo – chcą wykształcić chociaż niektóre nawyki związane z krytycznym myśleniem.
Coś dla siebie znajdą osoby, które zawodowo lub społeczne zajmują się edukacją i chcą włączyć edukację medialną do swojego portfolio. Coś dla siebie znajdą osoby związane z oświatą, które są gotowe na przeprowadzenie lekcji w szkole. W końcu coś dla siebie znajdą osoby, które nie myślą o działaniach masowych, a które chcą zadbać, aby ich dzieci czy znajomi z odrobinę głębszą refleksją i większą ostrożnością podchodziły do tego, co mogą znaleźć w mediach (również – mediach społecznościowych).
Poniżej cztery propozycje. Potraktuj je jako inspiracje, zastanów się, jak zaadapotować je do potrzeb tych osób, wśród których chcesz popularyzować krytyczne myślenie. Przy okazji - też na tym skorzystasz. Tworzenie aktywności edukacyjnych na własną rękę uruchomi Twoje krytyczne myślenie: co z przedstawionej propozycji ma sens (dla mnie, dla moich „studentów?), które elementy propozycji są kluczowe, a bez których można się obejść? Która aktywność najbardziej trafi do odbiorców mojej edukacji? Itd., itp.
Propozycja nr 1 – Zadawaj pytania
Zadawanie pytań jako forma skłaniająca do włączenia myślenia krytycznego to podstawa, dla wszystkich i w każdej sytuacji. Szczególnie jednak ważne jest w przypadku, gdy za Twoją „edukacją” nie stoi żadna struktura – szkolenie, szkoła, biblioteka. Zadać pytanie można dziecku, jak wróci ze szkoły z jakąś „wstrząsającą wiadomością”, koledze z pracy, gdy ten zacznie opowiadać, jak szkodliwe lub jak zdrowe są jakieś substancje czy w serwisie społecznościowym, gdy traficie na udostępnienie posta o nie do końca wiarygodnej charakterystyce.
Jakie pytania zadawać? Najprostsze! Pamiętaj, że nie rozpoczynasz właśnie (przynajmniej oficjalnie) wielkiej krucjaty na rzecz prawdziwości przekazów informacyjnych, tylko jesteś osobą, która dana wiadomość zainteresowała, ale chcesz zdobyć kilka dodatkowych informacji, aby upewnić się co do jej znaczenia. A jeśli w trakcie rozmowy okaże się, że wątpliwości zamiast ubywać, to przybywa..? To świetnie! Oznacza to, że właśnie widzisz pierwsze efekty “edukacji medialnej”!
Jednym z bardziej otwierających dyskusję może być pytanie: „a skąd to wiesz?” i potem drążenie tematu. Dla bardziej zaawansowanych rozmówców – ”na jakiej podstawie uważasz, że to prawda?”. Ale to drugie jest obarczone sporym ryzykiem „towarzyskim” – możesz zniechęcić do rozmów ze sobą, dostać łatkę „czepialskiej osoby”. Zatem – z umiarem.
Zastanawiasz się, jakie jeszcze pytania zadać? Skorzystaj z modelu CRAAP, narzędzia wspierającego krytyczną analizę treści. Znajdziesz tam listę pytań podzielonych na pięć kategorii. Możesz wybrać po jednym pytaniu z każdej kategorii albo skupić się tylko na jednym zagadnieniu, np. wiarygodności źródeł. Model ten możesz potraktować jako prostą podpowiedź dla siebie. ale możesz też udostępnić innym i zaprosić do wspólnego wykorzystania przy analizie prawdziwości informacji (np. wspólnie z dzieckiem analizować wiarygodności informacji, którą właśnie usłyszeliście lub przeczytaliście).
Więcej o modelu CRAAP przeczytasz tutaj
Propozycja nr 2 – Pół żartem, pół serio
Osobom bardziej zainteresowanym tematem możesz polecić (po prostu przesyłając linka lub robiąc jakieś zachęcające wprowadzenie – zalecane) ciekawe artykuły i opracowania na temat krytycznego myślenia i fake newsów – bogatą bazę przejrzysz na www.zrozum.org. Ale jeśli uważasz, że poważne artykuły to nie jest to, co wciągnie osobę, którą chcesz nieco „uzbroić” przeciw nieprawdziwym informacjom, proponujemy podejście edukacyjno-rozrywkowe.
Co masz do wyboru?
Dla osób w każdym wieku, a przede wszystkim miłośników smarfonów – gra mobilna o krytycznym myśleniu i fake newsach. „W labiryncie newsów i fake newsów” to gra przygodowa dla osób w każdym wieku, szczególnie polecana dla tych, którym nie wystarczą proste informacje, a rzeczywiście chcą poszerzyć swoją wiedzę - http://zrozum.org/materialy/w-labiryncie-newsow-i-fake-newsow/
Niestety, nie ma wiele takich propozycji dla osób, które posługują się tylko językiem polskim. Ale jeśli osoba, którą chcesz uczulić na problem fałszywych informacji, zna chociaż podstawy języka angielskiego, otwierają się przed nią nowe możliwości. „Fake it or make it” to gra, w której można przyjrzeć się, jak powstają najbardziej poczytne i klikalne (czyli – często nieprawdziwe) informacje - tzw. click baity. Jako redaktor gazety internetowej planujesz wydanie, zamawiasz artykuły, dobierasz artykuły i… liczysz przychody. Interaktywna szkoła zaśmiecania mediów w pigułce - http://zrozum.org/materialy/chcesz-wiedziec-jak-powstaja-fake-newsy-po-prostu-je-stworz/
Gra „Bad news” jest prostsza i w formie, i w treści. Również po angielsku, ale na bardzo prostym poziomie. Też pismo internetowe, też decyzje strategiczne, ale tutaj szczególnie mocno wyeksponowana jest warstwa emocjonalna przekazów. http://zrozum.org/materialy/dobra-wiadomosc-to-zla-wiadomosc/
Powyższe propozycje przeznaczone są dla osób dorosłych, starszej młodzieży. Dla dzieci nie ma gry o fake newsach, ale za to możesz zaproponować im prosty i atrakcyjny graficznie kurs online dla najmłodszych. „Fake newsy. Jak nie dać się oszukać” są materiałem polskojęzycznym i przyjaznym dla wszystkich odbiorców. Mogą zachęcić młodych konsumentów mediów do refleksji nad prawdziwością odbieranych informacji.
Propozycja nr 3 – skorzystaj z gotowego scenariusza!
Jeśli pracujesz w szkole, bibliotece, domu kultury albo w innym miejscu, w którym organizowane są zajęcia edukacyjne (dla dzieci czy dorosłych), możesz zdecydować się na przeprowadzenie mini-szkoleń z edukacji medialnej. Dobra informacja jest taka, że nie musisz ich samodzielnie wymyślać – w Internecie jest sporo dostępnych materiałów.
Możesz np. zajrzeć na stronę projektu Mind over Media, realizowanego przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach dużego, międzynarodowego projektu. I wprawdzie materiały zamieszczone na stronie powstały już kilka lat temu, ale ich jakość i tematyka są godne polecenia. Warto też sprawdzić gotowe scenariusze, przeznaczone dla dzieci przedszkolnych, wczesnoszkolnych i młodzieży, udostępnione w ramach projektu Edukacja medialna przez Fundację Nowoczesna Polska.
Również w zasobach Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego można znaleźć ciekawe materiały. W ramach programu „Kliknij. Sprawdź. Zrozum” udostępnione zostały cztery scenariusze – dwa dla młodzieży („Prawda czy fałsz? Co się kryje w informacji” i „Detektyw na tropie”) oraz dwa dla osób dorosłych („Nie daj się fake newsom” i „Technologia w służbie prawdy”). Każdy z nich przygotowany jest w dwóch wersjach – niespełna godzinowej oraz około 90-minutowej.
Propozycja nr 4 – zaprojektuj własną aktywność edukacyjną!
To ostatnia opcja, do której zapraszamy. Skorzystaj ze swojej wiedzy, swojego doświadczenia. Zajrzyj do przygotowanych przez nas materiałów i przewertuj repozytorium Zrozum.org. Skorzystaj z tego, co jest i na tej podstawie stwórz coś swojego, idealnie dopasowanego do swoich potrzeb. I potrzeb osób, z którymi będziesz pracować. Pamiętaj, że najwyższą kompetencją w obszarze myślenia, po zapamiętywaniu, stosowaniu, ewaluowaniu i innych poziomach, jest tworzenie. Więc czemu nie zaprojektować czegoś samodzielnie?
Zwłaszcza, że niemal wszystkie prezentowane tutaj przykłady dotyczą edukacji stacjonarnej, w kontakcie bezpośrednim z drugim człowiekiem. Cieszymy się, że epidemia (znów…) jest opanowywana, ale wiele wskazuje na to, że albo z powodów zdrowotnych, albo innych (ekonomicznych, logistycznych) edukacja zdalna nadal będzie obecna. Więc warto byłoby się na to przygotować. A zatem – zajrzyj do przewodnika Jak prowadzić szkolenia online?, spójrz krytycznie na gotowe już materiały i stwórz coś swojego :)
Jeśli czujesz potrzebę uporządkowania swojej wiedzy o fake newsach i krytycznym myśleniu, aby Twoje działania edukacyjne miały jeszcze większy walor merytoryczny, zachęcamy do sięgnięcia do poradnika „Kliknij. Sprawdź. Zrozum. Jak świadomie korzystać z informacji”. Znajdziesz tam skompresowaną wiedzę o zjawisku fałszywych informacji, trochę danych i ciekawostek, podstawowe informacje o krytycznym myśleniu oraz bazę narzędzi online wspierających ocenę wiarygodności zasobów online. Zapraszamy!
Również polecamy:
Poradnik Kliknij. Sprawdź. Zrozum. Jak świadomie korzystać z informacji
Kurs dla edukatorów, jak zachęcić uczniów i studentów do zadawania pytań w języku angielskim
